cynnwys
Nid yw'r eirfa yn barod o gwbl: dim ond cadw lle mae rhai o'r ychydig eiriau isod.
Y nod ar â, a ddefnyddir i ddangos llafariad sydd yn hir yn groes i'r sillafiad (tân, llên, bûm, ...) neu weithiau er mwyn egluro ystyr (yd/y^d, ...).
Cerdd hir mewn gynghanedd lawn ar mwy nag un o'r pedwar mesur ar hugain traddodiadol. Erbyn hyn ychydig iawn o awdlau geir nad ydynt wedi'u canu yn benodol er cystadlu am gadair eisteddfodol.
Awdl yn defnyddio pob un o'r pedwar mesur ar hugain, ganwyd i ddangos bod cyw bardd wedi dysgu'i grefft.
Cwpled o linellau seithsill gyda'r ail yn cynnal y brifodl, ac odl gyrch rhwng y gyntaf a gorffwysfa'r ail.
Pennill o (bedair llinell ar y) gyhydedd fer a thoddaid, i gyd ar un brifodl.
Nifer o englynion yn rhannu cyrch gymeriad, er engraifft trwy ailadrodd gair olaf esgyll pob englyn ar orffwysfa llinell cyntaf paladr y nesaf.
Pennill o linellau wythsill ar old gadwynog. Rhaid i bob yn ail llinell fod ar un odl, a rhannu'r odl honno gyda gorffwysfa ar bedwaredd sillaf y llinellau eraill. Hefyd rhaid bod pob llinell yn rhannu'n ddwy ran bedwar sill sydd yn croes-gynganeddu, ac hefyd rannu'n bedair rhan deusill sydd i gyd yn croes-gynganeddu a'i gilydd.
Y modd y mae cytsieniaid caled yn llyncu rhai meddal.
c/g + g/c = c
ff/f + f/ff = ff
ll/l + l/ll = ll
p/b + b/p = p
t/d + d/t = t
th/dd + dd/th = th
Pennill ar un brifodl o ddwy linell o'r gyhydedd fer a llinell un sillaf ar bymtheg wedi ei threfnu fel llosgyrnog, a gorffwysfa'r llosgwrn ar y drydedd sillaf.
Pennill o bedair llinell wythsill yr un ar un odl. A bod yn fanwl gywir, y llinell yw'r gyhydedd, ac mae nifer ohonynt yn bennill ar y gyhydedd fer.
Llinell pedair sillaf ar bymtheg, wedi ei drefnu'n llosgyrnog; gweler hefyd toddaid.
Pennill o bedair llinell nawsill yn un ar un odl. (Gweler hefyd cyhydedd fer.)
Cyfatebiaeth cytseiniaid heb nac odl na phroest.
Cynghanedd gytseiniol lle nad oes unrhyw gytsain i'w hateb.
Llinell tair rhan lle bo cynghanedd rhwng y gyntaf a'r ail. Yn aml ceir cynghanedd bengoll rhwng gair cyrch a hanner cyntaf y llinell a'i ganlyno.
Chwe llinell seithsyll ac awdl gywydd, i gyd ar yr un brifodl.
Dull o gydied penillion yn ei gilydd trwy ail-adrodd gair olaf pob pennill yn nechrau'r nesaf.
b c ch d dd f ff g ng h j l ll m n p ph r rh s t th
Yr un yw sain ff a sain ph.
Rhaniad rhwng dau sillaf, lle nad oes cytsain naill ar ddiwedd y gyntaf nac ar gychwyn yr ail. Pan ddigwydd cytsain sero ar yr acen mewn cynghandd gytseiniol rhaid wrth cytsain sero i'w hateb.
Ailadrodd patrwm cytseiniaid o flaen ac ar ôl acen.
Uno sillafau na renir gan gytsain, un ai trwy uno llafariaid tebyg neu trwy asio dwy lafariad yn ddeusain.
Dwy linell pedair syll o gynghanedd lawn, ar yr un odl. Erbyn hyn mae'n rhaid i'r naill ddiweddu'n acennog a'r llall yn ddiacen (heb wahaniaeth pa un ddaw gyntaf).
Dwy linell seithsyll o gynghanedd lawn, ar yr un odl, y naill yn diweddu'n acennog a'r llall yn ddiacen (heb wahaniaeth pa un ddaw gyntaf). Ni chaniateir cynghanedd lusg yn yr ail linell, rhag y bai llysiant llusg.
Pennill ar ffurf rhupunt, gyda dwy (neu weithiau dair neu bedair) o freichiau wythill a llosgwrn seithsyll, a chynghanedd ym mhob llinell, a'r breichiau i gyd yn odli gyda gorffwysfa'r llosgwrn.
Llafariad sy'n glymiad o sain dwy lafariad symlach, ond sy'n dwyn dim ond trawiad un sillaf. Heb eithriad, yn Gymraeg ceir dwy lythyren am bob deusain.
Dosbarth newydd ar y mesurau caeth a gyhoeddwyd gan Iolo Morgannwg a'i galwodd yn Ddosbarth Morgannwg. (Galwai ef trefn Dafydd ab Edmwnd ar y pedwar mesur ar hugain yn Ddosbarth Gwynedd.)
Toddaid byr a llinell digynghanedd tair (neu dwy) sillaf yn odli gyda'i brifodl.
Pennill o gywydd ac awdl gywydd ar yr un brifodl.
Pennill o gyhydedd unsillaf ar bymtheg, gydag un neu ddau llinell seithsyll ar batrwm englyn milwr neu englyn unodl union, ond bod y gyhydedd wedi'i rannu yn dri gynghanedd o bump, a phump a chwech. Mae'r gyntaf o'r rhain ar yr unbrifodl a'r gyhydedd gyfan, ac a'r llinellau seithsyll; ac mae odl gyrch rhwng yr ail a gorffwysfa'r chwesill ar ddiwedd y gyhydedd.
Tair llinell seithsyll ar yr un brifodl.
Toddaid byr ac awdl gywydd ar yr un brifodl.
Toddaid byr a llinell seithsyll ar yr un brifodl.
Yn y pedwar mesur ar hugain, pennill o bedair llinell seithsyll yn proestio a'i gilydd, ac hefyd ar odl gadwynog. Yn y dosbarth newydd ceir un ai pedair neu chwech neu wyth llinell, pob un o saith neu wyth neu naw sillaf.
Yn y pedwar mesur ar hugain, pennill o bedair llinell seithsyll yn proestio a'i gilydd. Weithiau cennir pennill o chwech llinell, ac yn y dosbarth newydd ceir hyd at saith llinell, pob un o saith neu wyth neu naw sillaf, gyda'r llafariaid yn wahanol ym mhob un.
Toddaid byr a toddaid hir (neu weithiau un arall byr) ar yr un brifodl.
Cwpled cywydd deuair hirion a thoddaid byr ar yr un brifodl. Fe'i hystyrir yn gryfach os nad yw'r gynghanedd yn y llinell olaf yn bengoll.
Toddaid byr (paladr yr englyn) a chwpled cywydd deuair hirion (esgyll yr englyn) ar yr un brifodl.
Y cwpled cywydd deuair hirion yn ail hanner englyn unodl union. Cyfeiria'r enw at blufiad saeth, sef y rhan sy'n anochl yn dilyn y paladr.
Rhan olaf y llinell y mae'n perthyn iddi o ran nifer sillafau, ond sydd yn rhan o gynghanedd y llinell nesaf, er engraifft mewn toddaid.
Y sillaf cyn sillaf olaf gair, ac felly'r un sydd fel rheol yn dwyn yr acen.
Mesur cyfyng, cywrain, ansathredig braidd: pennill o ddwy fraich pedair sill yr un, a llosgwrn seithsyll gyda gorffwysfa ar y bedwaredd. Rhaid i'r breichiau a gorffwysfa'r llosgwrn odli, a rhaid i bob un o'r tri darn pedwar sill hynny rannu'n ddau ac yn ddau, gan groes-gynganeddu, a'u gorffwysfaoedd hwythau'n odli a'i gilydd.
Y man lle mae'r llais yn gorffwys ar ganol llinell.
Cyfres o ddeuddeg o englynion unodl union i gyd ar yr un brifodl.
Toriad: yn benodol hwnnw o flaen gair cyrch mewn toddaid, neu odl gyntaf gynghanedd sain.
Dwy linell yn y gyhydedd nawban a thoddaid, i gyd ar un brifodl.
Pedair llinell (neu, yn ôl yr hen drefn, faint fynnir) yn y gyhydedd nawban a thoddaid, i gyd ar un brifodl.
Dwy linell yn y gyhydedd nawban a chyhydedd hir llosgyrnog, i gyd ar yr un brifodl.
Pennill o bedair llinell decsill a thoddaid hir, i gyd ar yr un brifodl.
Sain nad yw'n gytsain; un llafariad sydd ym mhob sillaf.
Llafariad nad yw'n ddeusain, nad yw'n gyfuniad o ddwy sain symlach. Llafariaid pur yw'r seiniau hynny ddynodir gan a, e, i, o, u, w, y.
Byrion yw'r llafariaid yn gwar, pen, dim, llong, pump, twll, hyll.
Hirion yw'r llafariaid yn gwlad, cledd, gwir, môr, grudd, swn, dydd.
Mae'r llafariad mewn sillaf leddf yn ddeusain ddisgynedig: un a geir o gysylltu llafariad bur a llafariad ac iddi natur gytseiniol. (Gweler hefyd talgron.)
Ceir lled odl, neu odl Wyddelig, rhwng sillafau lle mae'r llafariaid yn cyfateb ond nad yw'r ddwy gytsain derfynnol yr un.
Llinell unigol ar ddiwedd pennill (fel llosgyrnog), sef cynffon i'r pennill.
Cyhydedd hir neu cyhydedd unsillaf ar bymtheg wedi ei rannu yn dri: dwy fraich pum sillaf, a llosgwrn. Odl y llosgwrn yw'r prifodl; ac mae odl rhwng y pumed (y rhagwant), y degfed (y gwant) a gorffwysfa'r llosgwrn.
Yn Gymraeg ceir odl lawn rhwng sillafau pan fo'r llafariaid a'r cytseiniaid olaf yr un yn y ddau, boed y sillaf yn acennog ai peidio.
Odl lle bo dwy sillaf o'r bron yn cyfateb. Fel arfer, bydd y gyntaf o'r ddwy yn acennog.
Odl rhwng sillafau olaf dau air yn yr un llinell.
Patrwm o odlau lle bo pob yn ail llinell ar un o ddwy odl.
Odl sydd yn dibynnu ar gytseiniaid ar gychwyn llinell sydd yn dilyn y sillaf sydd yn cynnal yr odl.
Odl rhwng diwedd un llinell a gorffwysfa y llinell a'i dilyna.
Y toddaid byr yn hanner cyntaf englyn unodl union. Cyfeira'r enw at flaen saeth, sydd yn arwain ffordd i'r esgyll.
Mae llinell yn bendrom pan fydd yr orffwysfa yn rhy agos at ei diwedd: canlyniad hyn yw'r bai camosodiad gorffwysfa.
Yr odl ar ddiwedd llinell.
Cyfundrefn traddodiadol o fesurau caeth, ag iddi hanes go ddrysllyd a chyfnewidiol dros gyfnod rhwng y bedwaredd ganrif ar ddeg a'r unfed ar bymtheg, ond oedd yn derfynol yn cynnwys: englyn unodl union, englyn unodl crwca, englyn cyrch, englyn proest cyfnewidiog, englyn proest cadwynog, awdl-gywydd, cywydd deuair hirion, cywydd deuair fyrion, cywydd llosgyrnog, rhupunt byr, rhupunt hir, cyhydedd fer, byr-a-thoddaid, clogyrnach, cyhydedd naw ban, cyhydedd hir, toddaid, gwawdodyn byr, gwawdodyn hir, hir-a-thoddaid, cyrch-a-chwta, tawddgyrch cadwynog, gorchest y beirdd a chadwynfyr.
Ceir proest rhwng sillafau lle bo'r llafariaid yn debyg a'r cytseiniaid olaf yr un.
Proest rhwng sillafau sy'n diweddu'n ddi-gytsain.
Pennill yn cynnwys mwy nag un llinell deuddeg sillaf, pob llinell yn odli, a phob llinell wedi ei rannu'n dri darn o bedair sill yr un gan gynghanedd sain.
Pennill yn cynnwys mwy nag un llinell unsill ar bymtheg, pob llinell yn odli, a phob llinell wedi ei rannu'n bedwar darn o bedair sill yr un gan gynghanedd sain.
Sain "bengoll", arferir yng nghyrch paladr englyn, gyda'r orodl a'r rhagodl yn y gair cyrch.
Mae'r llafariad mewn sillaf dalgron yn ddeusain esgynedig: un a geir o gysylltu llafariad gytseiniol a llafariad bur. (Gweler hefyd lleddf.)
Mesur cymleth: pedair braich, sef dwy awdl gywydd a dau rupunt hir, a'r pedwar braich ar yr un brifodl. Rhennir pob linell yn bedwar darn pedwar sill yr un, ac mae'r pedwerydd, yr wythfed, a'r ddeuddegfed (a'r olaf) yn yr awdl gywydd gyntaf yn odli gyda'r sillaf cyfatebol yn yr ail linell; ac mae pob un o'r pedwerydd, yr wythfed, a'r ddeuddegfed yn y ddau rupunt ar yr un odl. Ac yn olaf, mae'r sillaf gyntaf un yn odli gyda'r brifodl; neu â phrifodl y pennill blaenorol mewn gyrch cymeriad.
Ffurf ar gyhydedd hir. Pennill dwy linell, y gyntaf yn ddecsill gyda gwant ar ôl saith, wyth neu naw sillaf, a'r ail yn nawsill. Odl yr ail linell yw'r brifodl, sy'n odli a'r sillaf o flaen gwant yn y gyntaf. Ceir cynghanedd yn y llinell gyntaf o flaen y gwant; rhaid bod cynghanedd gytseiniol yn y naw sillaf, ac odl gyrch rhwng y ddegfed yn y llinell gyntaf a gorffwysfa (neu gorodl a rhagodl) yn y nawsill a'i dilyna.
Pennill dwy linell, y gyntaf yn ddecsill gyda gwant ar ôl saith, wyth neu naw sillaf, a'r ail yn chwesill. Odl yr ail linell yw'r brifodl, sy'n odli a'r sillaf o flaen gwant yn y gyntaf. Ceir cynghanedd yn y llinell gyntaf o flaen y gwant; a rhaid bod cynghanedd tridarn (sain neu bengoll) yng ngweddill y pennill, gyda gorffwysfaar ddegfed sillaf y pennill; mae hi'n arfer gorffen y pennill ar acen ysgafn.
Pennill dwy linell, yn union fel toddaid ond bod yr ail linell yn ddecsill.
Pennill (heb gynghanedd) o bedair llinell o saith sillaf, gyda'r brifodl yn y gyntaf, yr ail a'r olaf, a chydag odl gyrch rhwng diwedd y drydedd a gorffwysfa'r olaf. Caniateir un ai saith neu wyth sillaf yn y drydedd linell.
Enw arall ar englyn milwr.
Sain y llafariad `y' mewn geiriau fel y (y fanod), cydio, gwynion, byrrach, brysio, crygni, grymus.
Sain y llafariad `y' mewn geiriau fel gwyn, byr, brys, cryg, grym, newyn, eryr, erys, benthyg, wrthym. Dyma'r sain sy'n debyg i sain `u' erbyn heddiw.
Gwasg Aredig